Vrouwen speelden in de geschiedenis meestal de tweede viool. Zo zijn vrouwelijke kunstenaars ondervertegenwoordigd in de musea en ook naar het bestaan van vrouwelijke filosofen wordt pas sinds de 20ste eeuw onderzoek gedaan. Vandaar dat het op internationale vrouwendag goed is om stil te staan bij een uitermate belangrijke, doch vrij onbekende, vrouwelijke figuur uit de geschiedenis: Olympe de Gouges. Samen met Mary Wollstonecraft was zij een van de belangrijkste feministen ten tijde van de Franse revolutie.

Als dochter van een slager en een dienstbode trouwde Marie Gouze op 16-jarige leeftijd tegen haar wil met de veel oudere Louis-Yves Aubry. Toen hij vlak na de geboorte van hun eerste kind overleed, weigerde zij de naam van haar man te dragen. Ze nam zichzelf voor nooit meer te trouwen. Ze veranderde haar naam naar Olympe de Gouges en vertrok naar Parijs. Daar vertelde ze iedereen dat haar vader de schrijver Jean-Jacques Lefranc, markies de Pompignan was. In het dorp waar zij vandaan kwam ging dit verhaal al geruime tijd rond. Haar moeder heeft als dochter van een gerespecteerde advocaat veel contact gehad met Lefranc en zou zelfs met hem gaan trouwen, ware het niet dat de familie van Lefranc haar geen geschikte kandidaat vond, omdat ze niet van adel was. Lefranc heeft het dorp toen verlaten, maar keerde vlak voor de geboorte van De Gouges terug. Hoe het ook zij, in Parijs kon zij deze geruchten goed gebruiken als ingang bij de elite van Parijs.

Ondanks dat ze tijdens haar jeugd nooit een goede opleiding heeft genoten, ambieerde De Gouges een carrière als schrijfster. Zij heeft uiteindelijk meerdere toneelstukken geschreven, waaronder in 1785 het stuk: ‘l’Esclavage des Noirs’. Dit stuk ging specifiek over de afschaffing van de slavernij in de Franse koloniën. Deze mening maakte haar niet populair bij veel mensen, in het bijzonder niet bij de slavernij lobby. Uiteindelijk heeft deze lobby mensen betaald om de voorstelling te saboteren, waardoor het stuk slechts drie keer is opgevoerd. Bovendien vonden mensen dat er geen plek was voor vrouwelijke schrijvers. Desalniettemin ging zij door met schrijven. Naast toneelstukken schreef ze ook politieke pamfletten. Haar schrijverscarrière werd deels gefinancierd door Jacques Bietrix de Rozieres. Ze hebben tot aan haar dood veel contact gehad. Toch zijn ze nooit getrouwd, want zo schreef De Gouges later in haar bekendste werk ‘Declaration des Droits de la Femme et de la Citoyenne’: ‘Le marriage est le tombeau de la confiance et de l’amour’.

Haar ‘Declaration des droits de la Femme et de la Citoyenne’ is vanuit feministisch buitengewoon interessant. Zij baseerde dit stuk namelijk op de ‘Declaration des droits de homme et du citoyen’; ze verving elk woord ‘man’ in de tekst door het woord ‘vrouw’ en ze voegde hieraan enkele bepalingen over de gelijkheid van mannen en vrouwen toe. Zo wilde zij zichtbaar maken dat rechten voor alle burgers in de praktijk vaak rechten voor alleen mannelijke burgers inhielden.

De ‘Declaration des droits de homme et du citoyen’ is een juridische tekst. Hier rust geen auteursrecht op, maar wat als we er nu als gedachte-experiment vanuit gaan dat er wél auteursrecht op de tekst rust. Zou in dit geval, Olympe de Gouges inbreuk hebben gemaakt op het auteursrecht van de schrijvers van de oorspronkelijke tekst, of zou haar werk als parodie gekwalificeerd kunnen worden? Zij heeft immers slechts enkele woorden veranderd en een paar zinnen toegevoegd. In de Auteurswet is bepaald dat een openbaarmaking van een werk in het kader van een parodie, karikatuur of pastiche is toegestaan, mits het naar de regels het maatschappelijk verkeer redelijkerwijs geoorloofd is. Bij een parodie wordt (een deel van) een bepaald werk nagebootst, met enkele verschillen waardoor aan humor wordt gedaan of de spot wordt gedreven. Het Europees Hof van Justitie heeft bepaald dat bij de parodie-exceptie moet worden gezocht naar een balans tussen enerzijds de auteursrechten van de rechthebbende, anderzijds de vrijheid van meningsuiting.

Ons inziens kan dit werk van De Gouges – in dit gedachte-experiment – gekwalificeerd worden als parodie, waarbij zij de spot drijft met alle de mannen die zeggen dat het goed gesteld is met de rechten van de burgers en daarbij miskennen dat deze rechten niet voor vrouwen gelden. Ze houdt de maatschappij een spiegel voor. Een spiegel die heden ten dage zeker onder de vrijheid van meningsuiting zou vallen en ook als een belangrijk geluid in de samenleving zou gelden.

Haar vernieuwende ideeën over vrouwenrechten en het afschaffen van slavernij kwam haar populariteit niet ten goede. Daarbij kwamen ook nog haar ideeën over de nieuwe, nog op te richten, republiek. Hoewel zij vóór een republiek was, was zij wel tegen de executie van de koning. Zij vond namelijk dat Louis XVI had gefaald als koning, maar dat hij als man niet kon worden gestraft voor de fouten die hij als koning had gemaakt. Bovendien zou de executie, in haar ogen, juist schade toebrengen aan de republiek. Dit standpunt heeft uiteindelijk mede geleid tot haar eigen executie.

Het fundament dat Olympe de Gouges heeft gelegd met haar revolutionaire ideeën over vrouwenemancipatie staat aan de basis van vele emancipatiebewegingen uit het verleden. Denk aan de suffragettes, de Dolle Mina’s en de meer recente #Metoo-beweging. En aan wat zich nu afspeelt in Iran. Wat zou ze ervan vinden als ze nu zou weten dat haar vasthoudendheid ook anno 2023 nog steeds mensen inspireert om op te komen voor hun rechten?

Team Heffels Spiegeler Advocaten